Manda Yetiştiriciliği

Dünya üzerindeki mandaların kabaca sınıflandırılması ve evcil mandaların kökeni Şekil 1’de verilmiştir. Evcil ve yabani olarak 70’in üzerinde ayrı ırkı bulunan mandalardan evcil olanlar “Nehir (Irmak) Mandası” ve “Bataklık Mandası” olarak 2 gruba ayrılır. Orijinleri Hindistan olan nehir mandaları, daha çok et ve süt üretmek için yetiştirilen kombine verimli ırklardır. “Carabao” ismiyle anılan bataklık mandaları ise, süt üretimi için pek uygun olmayıp, daha çok Çin ve Güneydoğu Asya’da bulunan ve et üreti mi yanında tarla sürmek için de kullanılan ırklardır . Türkiye’deki mandalar, nehir mandalarının alt grubu olan Akdeniz mandalarından köken alıp, “Anadolu Mandası” olarak adlandırılmaktadır.

(Sarıözkan, 2011).

Şekil 1. Dünyada manda ırklarının genel  olarak gruplanması (Borghese. A, 2005).

2. Dünyada ve Türkiyede Yetiştiriciliği Yapılan Popüler Manda Irkları

Dünya da yetiştiriciliği yapılan önemli manda ırkları Murrah, Jafarabadi, Akdeniz Mandası, Mehsana, Nili-Ravi ve Beheri (Mısır) olup bunlara ilişkin çeşitli istatistikler Çizelge 1’ de verilmiştir.

Çizelge 1. Dünyadaki yetiştiriciliği yapılan başlıca manda ırkları ve bunlara ait istatistikler (Borghese. A, 2005).

*Laktasyon süt verimi (kg).

3. Anadolu Mandası ve Özellikleri

Genel Tanımı : Vücut kaba, köşeli yapılı ve kaslı, sağrı düşük, eklemler kalın ve kuvvetlidir. Ergin mandalarda kıl örtüsü siyah veya koyu gridir (Şekil 2 ve 3). Nadiren baş, ayak ve kuyruk ucunda beyaz kıllar

olabilir. Merme siyahtır. Derisi kalın ve serttir. Erkek ve dişiler boynuzludur. Boynuzda taban arkaya veya yana, uçları ise yukarıya, içeriye veya hafif arkaya doğru yönelmiştir. Boynuzda dipten uca doğru azalan halkalar bulunur.

Yayılma Alanı: Karadeniz Bölgesinde daha fazla olmak üzere, Türkiye geneli

Verim Yönü: Kombine, et ve süt

Özel Ürünleri: Boynuzundan Türk yayı, ney Baş paresi, sütünden kaymak ve mozarella peyniri yapımında, etin renginden dolayı sucuk yapımında faydalanılır.

 Çizelge 2. Anadolu mandasına ait vücut ölçüleri ve verim özellikleri (TAGEM, 2009)

4. Mandalarda Seksüel Siklus ve Östrüs Evresi

Mandalar da inekler gibi yıl boyu östrüs gösteren poliöstrik hayvanlardır. Ancak seksüel faaliyetlerde aylara ve mevsimlere göre önemli dalgalanmalara rastlanmaktadır . En yogun siklik faaliyetler Eylül – Şubat ayları arasında görülür. Yıl boyu görülen tüm östrüslerin % 76.12' si bu aylar arasında ortaya çıkarken Mart ve Ağustos ayları arasında bu oran ancak % 23.84 olmaktadır . Doğumların aylara göre dagılımı da ineklerden oldukça farklıdır ve mevsimsel bir özellik gösterir. Doğumların % 58' i Ekim ve Şubat ayları arasında olmaktadır. Ortalama gebelik süresi nehir mandaları için 315 gün olarak bildirilirken bataklık mandalarında bu süre 330 gündür. Anadolu mandalarında ise ortalama gebelik süresi 320 gün olarak saptanmıştır. Seksüel siklus mandalarda ortalama 21 gündür (Aksoy ve Tekeli, 1993).

4.1. Mandalarda gebelik nasıl anlaşılır.

·          Tohumlamadan sonra kızgınlık göstermez.

·         Memelerde gelişme ve büyüme görülür.

·         Kuyruk sokumunun iki yanında çukurlar meydana gelir

·         Gebeliğin 8-9. Aylarında karındaki yavrunun hareketleri anlaşılabilir

·         Gebeliğin2,5-3. Aylarında veteriner hekimin muayenesi ile gebelik anlaşılır

5. Manda eti ve özellikleri

Mandalar, süt veriminin yanında et üretimi için de yetiştirilmektedirler. Manda iri yapısı ve yemi iyi değerlendirmesi nedeniyle et üretiminde elverişli bir hayvandır. Ülkemizde manda eti taze olarak çok az tüketilir. Daha çok et mamullerinde kullanılmaktadır. Manda eti, sığır etine kıyasla daha az yağ ve kolesterol içermesine karşın; daha fazla protein ve mineral madde içerir. Mandanın başı çok büyük, derisi kalın ve ayakları ağır olduğu için kesim sonrası et randımanı ortalama % 40-54 arasında olup sığırlara kıyasla daha düşüktür. Genç mandalar daha fazla et tuttuğundan dolayı manda besisinde genç mandalar tercih edilmelidir. Ayrıca genç manda eti kaliteli ve lezzetlidir. İleri yaşlarda et yağlanır, lifleri kalınlaşır ve sertleşir (Anonim c, 2011; Çetinkaya ve ark.. 2012)

              Çizelge 3. Manda ve Sığır etinin bileşenleri. (Soysal, 2006).

BİLEŞEN	MANDA (100gr)	SIĞIR (100gr)
Kalori(Kcal)	131.0	289.0
Protein(Gr)	26.8	24.0
Yağ(Gr)	1.8	21.0
Kolestrol(Gr)	61.0	90.0
Mineral(Mg)	641.8	584.0
Vitamin(Mg)	21.0	18.5

Şekil1.Türkiyede yıllara göre kesilen manda sayısı ve buna bağlı manda eti üretimi (www.tuik.gov.tr).

6. Mandaların Süt Verimi ve Manda Sütü­nün Özellikleri

Manda sütü inek sütüne göre daha az su, daha çok kuru madde, mineral, yağ ve protein içermektedir. (Çizelge 4.). Mandaların laktasyon süreleri ortalama 10 aydır ve yıllık süt verimleri ırklara bağlı olmak üzere 1000 - 2000 litre arasında değişmektedir. Laktasyonun sonlarına doğru kuru madde miktarında artma meydana gelir. Bu artış kendini daha çok süt yağı ve proteinde gösterir. Yağ oranının % 10 hatta, % 15 oranına kadar yükselme olasılığı vardır. Süt yağının bileşiminde doymuş yağ asitlerinin oranı daha fazla olduğu için, manda yağlarının kıvamı, donma ve erime noktaları ile iyot sayısı inek sütüne göre farklıdır. Laktoz ve tuz oranları oldukça stabildir. Mandalar yeşil yemlerle aldıkları karotenin tamamını A vitaminine çevirdikleri için sütlerinin rengi, inek sütüne oranla daha beyazdır (Metin, 2005; Çetinkaya ve ark. 2012).

Şekil 2.Türkiyede yıllara göre sağılan manda sayısı ve buna bağlı manda sütü miktarı (www.tuik.gov.tr)

Teknolojik açıdan manda sütü sıklıkla tereyağı, kaymak ve yoğurt üretiminde kullanılır. Bazı ülkelerde manda sütünden peynir de yapılmaktadır. Özellikle İtalya’da manda sütünden Mozzerella peyniri yapımı yaygındır. Manda sütü, inek sütüne oranla daha çabuk pıhtılaşır. Üretiminin fazla olduğu Asya ülkelerinde manda sütünden, pastörize veya sterilize edilmek suretiyle içme sütü üretiminde de kullanılmaktadır. Manda sütü inek sütü ile karıştırılarak "Toned süt" ismiyle anılan bir çeşit sütün üretiminde de kullanılmaktadır. Tonned süt, yağ oranı yüksek manda sütünün yağ oranını düşürmek için kremanın alınması yerine yağsız süt ilave edilerek normal bileşime getirilmesiyle elde edilir. Beslenme fizyolojisi açısından manda sütünde süt yağı miktarı fazla olduğu için fizyolojik açıdan değerli bir süt olarak kabul edilir. Süt çocuklarının beslenmesinde tercih edilir. Riboflavin miktarı az, karoten ise eser miktarda bulunur (Metin, 2005; Çetinkaya ve ark. 2012).

Çizelge 4. Manda sütünün bileşiminin bazı hayvan türlerine ait süt içerikleriyle karşılaştırılması  (Oysun,1987; Demirci ve ark., 1991).

Tür	Su (%)	Kuru madde     (%)	Protein  (%)	Yağ (%)	Laktoz   (%)	Mineral Madde   (%)
Manda	82.0	17.7	4.15	7.85	4.80	0.77
İnek	87.5	12.4	3.40	3.65	4.65	0.75
Koyun	82.9	17.2	5.40	6.25	4.55	0.88
Keçi	87.1	13.0	3.70	4.10	4.45	0.80

7. Halk Elinde Ülkesel Manda Islah Projesi

Projenin amacı ülke mandacılığını geliştirmek ve azalan manda sayısını daha da artırmak. Üreticilere verilen 500 TL destekle üreticiler arasındaki farklılığı kaldırıp birlikteliği sağlamak bununla birlikte popülâsyonun genetik potansiyeli geliştirmek ve daha kaliteli ürün elde edebilmektir. Mandaların et ve süt verimleri yönünden seleksiyon yolu ile ıslahı hedeflenmektedir. Böylelikle daha kaliteli ve bol manda ürünlerinden faydalanılacaktır.

8. Sonuç ve Öneriler

Türkiye'de hayvancılıkta yaşanan olumsuz gelişmelere paralel olarak son yıllarda manda varlığı da geriliyor. Sütünden İtalya'nın dünyaca ünlü peyniri "mozeralla" üretilen manda, sığıra göre üstün özellikleri olmasına rağmen Türkiye'deki üretimde yeterli gelişme sağlanamıyor. 1982'de 1 milyon olan manda varlığının günümüzde 100 binlere kadar gerilediğini belirten Tarım İl Müdürlüğü yetkilileri, bunda en önemli nedenin manda ürünlerine olan talep azlığı olduğunu söylediler. Manda sütünün, inek sütüne göre daha az su, daha çok kuru madde, mineral, yağ ve protein içerdiği için değerli olmasına rağmen manda sütü ürünlerine karşı vatandaşların yeteri kadar bilinçli olmadığını söyleyen yetkililer, talep yetersizliği nedeni ile tüketimin istenilen boyutlara ulaşamadığını, bunun da manda varlığını tehdit ettiğini ifade ettiler.

Öneriler

1.       Halk eli ile yapılan ıslah çalışması devlet ve üniversitelerin koordinasyonu ile daha kapsamlı ve bilimsel yapılmalıdır. Ayrıca bu kurumlarca gebe düve üretimi ve yurt içi pazar alanlarının oluşturulup geliştirilmesi gereklidir.

2.       Manda ürünlerinin halk tarafından benimsenmesi ve markalaşması sağlanmalıdır.

3.       İyi nitelikli Zooteknistleri yetiştiriciliği yapılan bölgelere yönlendirip iyi bir sürü yönetimi sağlanmalıdır.

4.       Islah çalışmalarında klasik yöntemler ile birlikte  biyoteknolojik yöntemlerden yararlanılıp genomik damızlık değerleri hesaplanmalıdır. SNP teknolojisinden yararlanmalı böylelikle belirli bir baz pozisyonunda meydana gelen tek nüklotid değişiminden yararlanıp ıslah çalışmalarında hızı yakalamakla birlikte isabetli bir ıslah yapılmış olunur.

 Derleyen:Ziraat Müh./Zooteknist  Aziz Bakmaz

8.Kaynaklar

Anonim a, 2013. http://www.sutdunyasi.com/haber/476-anadolu-mandalari-cogaliyor.html. (Erişim Tarihi: 28.03.2013).

Anonim b, 2013. http://www.ciftlikdergisi.com.tr/wp-content/uploads/2012/03/manda-1.jpg.  (Erişim Tarihi: 28.03.2013).

Anonim c, 2011. Türkiye İstatistik Kurumu (Tüik).http://www.tuik.gov.tr. (Erişim Tarihi: 15.03.2013).

Aksoy, M., Tekeli, T. 1993. Mandalarda Üreme Özellikleri (Derleme). Lalahan Hay. Arast. Enst. Derg. 33 (1-2) 85-94

Atasever, S., Erdem, H. 2012. Manda Yetiştiriciliği ve Türkiye’deki Geleceği. Anadolu Journal of Agricultural Sciences, 23(1), 59-64.

Borghese, A.,2005. Bufallo Production and Research, Fao Reu Tech. Ser 67.

Çetinkaya, N., Genç, B., Salman, M. 2012. Samsun İli Manda Yetiştiriciliği. Erişim Adresi: www. Samsunsempozyumu. Org/Tam Metin Bildiriler. Aspx. Erişim Tarihi, 13, 2012

Demirci, M. Yüksel, A. N., Soysal, M.İ. 1991. Memeden Mamül Maddeye Süt. Hayvancılık Serisi: 1, 364s.

Metin, M. 2005. Süt teknolojisi. Ege Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları. No: 33.

Oysun, G. 1987. Süt kimyası ve Biyokimyası. OMÜ yayınları. Yayın no: 18, 194s.

Sarıözkan, S. 2011. Türkiye’de Manda Yetiştiriciliği’nin Önemi. Kafkas Üniv.Vet.Fak.Derg 17(1) :163.

Soysal M.İ., 2006. Manda ve Ürünleri Üretimi. Tekirdağ Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Ders Notları. Tekirdağ.

TAGEM, 2009. Türkiye Evcil Hayvan Genetik Kaynakları. Tanıtım Kataloğu. Ankara.